نوع مقاله : مقاله ترویجی

نویسنده

استادیار گروه مطالعات غرب جهان اسلام، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

بلاد السودان یا همان سرزمین سیاهان در طی چندین سده، به‌سبب شرایط اقلیمی و زیستی نامساعد، کمبود آب و محدودیت رفت‌وآمد مردمان سرزمین‌های دیگر به آنجا، سرزمینی رازآلود و کشف‌ناشده باقی ماند. حتی حاکمان مسلمان در جریان فتوحات شمال آفریقا بدین مناطق توجهی نداشته و به فتح این مناطق همت نگماردند. در نتیجه، اسلام به این مناطق راه نیافت و بومیان این سرزمین با گذشت زمان، به‌سبب رفت‌وآمد تاجران مسلمان و یا مهاجرت و سکونت برخی از مخالفان حکومت یا عالمان دینی، در این منطقه با اسلام آشنا شدند. ناشناخته‌ماندن این سرزمین در آثار جغرافی‌نگاران مسلمان -که از قرن سوم آثار ارزشمندی را در شناساندن سرزمین‌های مختلف از دور یا نزدیک به رشتۀ تحریر درآورده‌اند- کاملاً مشهود است، چنان‌که محدودۀ دقیق بلاد السودان در آثار آنان چندان مشخص نیست و اغلب به اشارات مبهمی از این منطقه و ذکر بخش‌ها و یا شهرهایی از آن بسنده کرده‌اند. این پژوهش برآن است، با بررسی آثار جغرافی‌نگاران تا پایان سدۀ هشتم، به این پرسش پاسخ دهد که دانش جغرافی‌نگاران از سرزمین بلاد السودان تا چه حد بوده است؟ آثار آنان تا چه حد در تصویرسازی و دانش‌افزایی مسلمانان از منطقۀ ناشناختۀ بلاد السودان تأثیر داشته و آنان از چه منابعی در گردآوری مطالب خود استفاده می‌کردند و این مطالب تا چه میزان بر مبنای اطلاعات امروزی صحت یا تناقض داشته است؟این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی انجام شده است. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که این سرزمین به‌سبب شرایط آب‌وهوایی و ناشناخته‌بودن مسیرها و بومیان آنجا به نسبت سرزمین‌های شمالی، شرقی و غربی قارۀ آفریقا کمتر شناخته شده بود. با این‌همه، به‌مرور و با گسترش تجارت، سفر و حتی مهاجرتِ شماری از مسلمانان به این مناطق اطلاعات جغرافی‌نگاران نیز از منطقۀ زیرصحرا فزونی یافت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Bilad al-Sudan (land of blacks) from the point of view of Muslim geographers over time until the end of the eight century AH

نویسنده [English]

  • Elham Amini Kashani

Assistant Professor, Department of West of the Islamic World Studies, Encyclopedia Islamic Foundation, Tehran, Iran.

چکیده [English]

Bilad al-Sudan, which includes southern parts of Sahara Desert, has remained a mysterious and undiscovered land for centuries due to unfavorable climatic and biological conditions, water scarcity, and restrictions on the movement of people from other lands. Even the Islamic rulers did not pay attention to these areas during the conquests of North Africa and did not try to conquer these areas except for some limited campaigns, due to this fact, Islam did not enter these areas and the natives under the desert became acquainted with Islam over time and gradually due to the movement of Muslim businessmen or the migration and residence of some opponents of the government or religious scholars in this area. lack of knowledge about this land is obvious in the works of Muslim geographers - who from the third century have written valuable works in identifying different lands from far or near; For example, the exact area under the desert is not very clear in their works, and they often suffice with vague references to this area and mentioning parts or cities of it.
This research, by examining the geographical works of painters until the end of the eighth century, has tried to answer this question that to what extent has the knowledge of geographers been from the sub-desert land? Or that To what extent have their works influenced the portrayal and enlightenment of Muslims in the unknown sub-Saharan region, and what sources did they use in compiling their material, and to what extent is this material true or contradictory based on current information?
This research has been done with descriptive analytical approach. The results of assay have proposed that this land due to its weather situation, unrecognized paths and its natives had been less known in compare with north, east and west lands of Africa continent. However, with the expansion of trade, travel, and even the migration of a number of Muslims to these areas, geographic information from the sub-Saharan region also increased.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Muslim geographers
  • sub-Saharan
  • Black Africa
  • Africa
ابن ابی زرع (1420ق). الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینه فاس، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط: المطبعه الملکیه.
ابن بطوطه (1417ق). تحفه النظار فى غرائب الامصار و عجائب الاسفار معروف به رحله ابن بطوطه، به کوشش عبدالهادی التازی، رباط: اکادیمیه المملکه المغربی.
ابن خردادبه (1889م). المسالک و الممالک، بیروت: دار صادر.
ابن خلدون (1408ق). دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر، به کوشش خلیل شحاده، بیروت: دارالفکر.
ابن حوقل (1938م). صوره الارض، بیروت: دار صادر.
ابن سعید مغربی (1970م). کتاب الجغرافیا، به کوشش اسماعیل العزبی، بیروت: المکتب التجاری للطباعه و النشر و التوزیع.
ابن عبدالحکم (1415ق). فتوح مصر و المغرب، چاپ علی محمد عمر، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
ابن فضل الله عمری (1423ق). مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ابوظبی: المجمع الثقافی.
ابن فقیه (1416ق). البلدان، به کوشش یوسف الهادی، بیروت: عالم الکتب.
ادریسی (1409ق). نزهه المشتاق فی اختراق الافاق، بیروت: عالم الکتب.
اسحاق بن حسین ( 1408ق). آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهوره فی کل مکان، به کوشش فهمی سعد، بیروت: عالم الکتب.
اصطخری (2004م). مسالک و الممالک، بیروت: دار صادر.
انصاری دمشقی (1408ق). نخبه الدهر فی عجایب البر و البحر، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
بکری (1992م). المسالک و الممالک، به کوشش ادریان فان لیوفن و اندری فیری، بی‌جا: دارالغرب الاسلامی.
جیهانی (1368). اشکال العالم، ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، مشهد: به‌نشر.
حدود العالم من المشرق الی المغرب (1423ق). به کوشش یوسف الهادی، قاهره: دارالثقافیه للنشر.
حمدالله مستوفی (1362). نزهه القلوب، به کوشش گای لسترنج، تهران: ارمغان.
زکریای قزوینی (بی تا). آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت: دار صادر.
زهری (بی تا). کتاب الجغرافیه وماذکرته الحکماء فیها من العمارة وما فی کل جزء من الغرائب والعجائب یحتوی على الأقالیم السبعة وما فی الأرض من الأمیال والفراسخ و بالله التوفیق ومنه الهدایه الی سواء الطریق، به کوشش محمد حاج صادق، بورسعید- ظاهر: مکتبه الثقافه الدینیه.
علی تاکیم، لیاقت (1396). «ساحل»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج 22، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: دائره المعارف بزرگ اسلامی، صص 254-251.
عرب‌احمدی، امیر بهرام (1393). جامعه و فرهنگ سیرالئون، تهران: انتشارات بین‌المللی المهدی.
علی باری، محمدفاضل و کریدیه، سعید ابراهیم (1971م). المسلمون فی غرب إفریقیا تاریخ و حضاره، بیروت: دارالکتب العلمیه.
کی-زربو، ج (1372). تاریخ عمومی  آفریقا (تاریخ‌نگاری و زبان‌شناسی)، ترجمۀ حسن انوشه و یحیی مدرسی، تهران: علمی و فرهنگی.
مسعودی (1409ق). مروج الذهب و معادن الجوهر، به کوشش اسعد داغر، قم: دارالهجره.
یاقوت حموی (1995م). معجم البلدان، بیروت: دار صادر.
یعقوبی (1422ق). البلدان، بیروت: دارالکتب العلمیه.
یعقوبی (بی تا). تاریخ یعقوبی، بیروت: دار صادر.
یولیانوویچ کراچکوفسکی،ایگناتی (1379). تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
 
The Times Comperhensive Atlas of World (2014). London , Times Books.
Eamonn Gearon (2011). The Sahara, A Cultural History, United State: Oxford University Press.