نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ و تمدن اسلامی، پژوهشکده الهیات و معارف اسلامی، پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق(ع)، قم، ایران.

چکیده

کاث، شهری واقع در شرق رود جیحون، قصبه خوارزم و پایتخت باستانی و نخستین مرکز سیاسی، اجتماعی و اقتصادی منطقه خوارزم محسوب می‌شد. این شهر به همراه جُرجانیه (گُرگانج، اورگنج)، ایالت خوارزم را به یکی از کانون­های درخشان تمدن اسلامی در شرق جهان اسلام بدل کردند. کاث در قرون اولیه اسلامی شهری مهم محسوب می‌شد، ولی به ­تدریج از اهمیت و جایگاه آن کاسته شد و جرجانیه جای کاث را به عنوان کرسی خوارزم گرفت. اینکه عوامل رونق و اهمیت کاث چه بود و چرا اعتبار و نقش را از دست داد مسئله‌ای است که این مقاله در پی بررسی آن است. روش تحقیق توصیفی تحلیلی، و با تکیه بر منابع کتابخانه­ای است. یافته­های این پژوهش نشان می‌دهد که از دیرباز کاث، به دلیل مرکزیت ولایت خوارزم، شهری معتبر و پر رونق بود. بازارهای آباد و دادوستد وسیع با ترکان نشان رونق تجاری این شهر، و فراوانی عالمان و دانشمندان نشان رونق علمی آن، به­ویژه در دوران حکومت خاندان دانش ­دوست آل عراق بر این سرزمین، بود. شکوفایی کاث تا سده چهارم هجری نپایید و از این زمان بر اثر طغیان­های مکرر رود جیحون و خرابی بخش ­هایی از کاث، و مهم‌تر از آن رونق جُرجانیه (به عنوان مرکز جدید خوارزم)، کاث از اهمیت و اعتبار افتاد و رو به انحطاط نهاد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Historical Geography of Khath

نویسنده [English]

  • habib zamani mahjoub

Assistant Professor, Department of Islamic History and Civilization, Institute of Theology and Islamic Studies, Research Institute of Islamic Sciences of Imam Sadiq (AS), Qom, Iran.

چکیده [English]

Kath, a city located east of the Jeyhun River, was the town of Khwarazm, the ancient capital, and the first political, social and economic centre of the Khwarazm region. This city, together with Jurjaniyeh (Gurganj, Organj), turned the province of Khwarazm into one of the bright centres of Islamic civilization in the east of the Islamic world. Kath was considered an important city in the early Islamic centuries, but gradually its importance and status decreased and Jurjaniyeh took Kath's place as the seat of Khwarazm. What were the factors of Kath's prosperity and importance and why it lost its prestige and prosperity is the issue that this article seeks to investigate? The research method is descriptive and analytical, relying on library sources. The findings of this research show that Kath was a prestigious and prosperous city long ago, due to the centrality of the province of Khwarazm. Abad markets and extensive trade with the Turks were a sign of the commercial prosperity of this city, and the abundance of scholars and scientists was a sign of its scientific prosperity, especially during the reign of the scholarly family of Al-Iraq over this land. The prosperity of Kath did not end until the 4th century of Hijri, and from this time, due to the frequent floods of the Jeyhun River and the destruction of parts of Kath, and more importantly, the prosperity of Jurjaniyeh (as the new centre of Khwarazm), Kath lost its importance and prestige, Degenerate.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kath
  • Khwarazm
  • Jurjaniyeh (Gurganj)
  • Jeyhun
  • Science
  • Civilization. Al-Iraq
آرام، احمد (1366). علم در اسلام، تهران، سروش.
آل داود، سیدعلی (1368). «آل عراق»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 2.
ابن­اثیر، عزالدین علی بن محمد (1979). الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ج 9 و 4.
ابن ارسلان خوارزمی، مظهر­الدین ابی­محمد محمود بن محمد بن العباس‌ (2018). من تاریخ خوارزم، تحقیق محمود محمد خلف، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ابن بطوطه، محمد (1359). سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن حجر عسقلانی، ابوالفضل شهاب‌الدین احمد بن علی (بی تا). تبصیر المنتبه بتحریر المشتبه، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، المکتبه العلمیه.
ابن حوقل، محمد (1366). سفرنامه ابن حوقل (ایران در صوره‌الارض)، ترجمه و توضیح جعفر شعار، تهران، امیرکبیر.
ابن خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله­ (1370). المسالک و الممالک، تهران، چاپ حسین قره‌چانلو.
ابن رسته، احمد بن عمر (1365). الاعلاق النفیسه، ترجمه حسین قره­چانلو، تهران، امیرکبیر.
ابن عبدالحق بغدادی، صفی­الدین عبدالمومن (1954). مَراصِدُالاطّلاع عن أسماء الامکِنه و البقاع، چاپ علی محمد البجاوی، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، ج 3.
ابن عبدالرحمن، ابی الفضل عبیدالله (1418). حدیث الزهدی، تحقیق حسن بن محمد بن علی شباله البلوط، ریاض، اضواء السلف.
ابن فضلان، احمد (2535). سفرنامه ابن فضلان، ترجمه سید ابوالفضل طباطبائی، تهران، شرق.
ابن وردی، سراج الدین (1428). خریده العجائب و فریده الغرائب، تحقیق انور محمود زناتی، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه.
ابوالفداء، عماد‌الدین اسماعیل (1349). تقویم البلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
ابونصر عراق (1948)، رسائل ابی النصر الی البیرونی، حیدرآباد دکن.
ادریسی، شریف (بی تا). نزهه المشتاق فی اختراق الآفاق، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه.
اذکایی، پرویز (پاییز 1377). «خاندان شاهیه خوارزم»، مجله ایران شناخت، شماره 10، ص 181-136.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم. (1347). مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه ونشر کتاب.
بارتولد، واسیلی ولادیمیرویچ (1358). گزیدة مقالات تحقیقی، ترجمة کریم کشاورز، تهران، امیرکبیر.
بارتولد، واسیلی ولادیمیرویچ (1387). ترکستان نامه، ترجمة کریم کشاورز، تهران، آگه.
باسورث، ادموند کلیفورد (1381). سلسله‌های اسلامی جدید: راهنمای گاهشماری و تبارشناسی، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
باسورث، ک. ا. (1387). «تاریخ سیاسی و دودمانی ایران (390-614 هجری)»، تاریخ ایران کمبریج از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی ایلخانان، زیر نظر ج.آ. بویل، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.
بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (1367). فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران، نقره.
بی نا (1372). حدودالعالم من المشرق الی المغرب، ترجمه میرحسین شاه، تصحیح مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران، دانشگاه الزهرا.
بیرونی، ابوریحان (1362). التفهیم لاوائل الصناعه التنجیم، تصحیح جلال الدین همایی، تهران، بابک.
بیرونی، ابوریحان (1362). تحدید نهایات الاماکن، به کوشش بولگاکف، قاهره.
بیرونی، ابوریحان (1389). آثار الباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران، امیرکبیر.
بیرونی، ابوریحان (1955). القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، دائره المعارف العثمانیه.
بیهقی، ابوالفضل (1356). تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، مشهد، دانشگاه فردوسی.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد (1368). لطائف المعارف، ترجمه علی اکبر شهابی، مشهد، آستان قدس رضوی.
جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر (2537). ترجمه تاریخ یمینی، چاپ جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد (1368). اشکال العالم، ترجمة عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، مشهد، آستان قدس رضوی.
حافظ ابرو، عبدالله بن لطف الله (1380). زبده التواریخ، تهران، چاپ کمال حاج سیدجوادی.
خسروبیگی، هوشنگ (پاییز و زمستان 1386). «جغرافیای تاریخی خوارزم»، فصلنامه پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، ش 1، صص 94-69.
دهخدا، علی اکبر (1352). شرح حال نابغه شهیر ایران ابوریحان محمد بن احمد خوارزمی بیرونی، تهران، کتابخانه طهوری.
رنجبر، احمد (1363). خراسان بزرگ (بحثی پیرامون چند شهر از خراسان بزرگ)، تهران، امیرکبیر.
زرکلی، خیرالدین (بی تا). الاعلام، بی جا، مؤلف، ج 7.
سبکی، تاج الدین ابی نصر عبدالوهاب بن علی بن عبدالکافی (1413). طبقات الشافعیه الکبری، تحقیق عبدالفتاح محمدالحلو و محمود محمد الطناجی، قاهره، هجر للطباعه و النشر و التوزیع و الإعلان، ج 4.
سجادی، صادق (1373). «ابونصر منصور بن عراق»، تهران، مرکز دائره المعارف اسلامی، ج 6.
سیدی، مهدی (1388). جغرافیای تاریخ خوارزم، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
صالحی، کوروش؛ قلی زاده، محرم (بهار و تابستان 1391). «جایگاه خوارزم در جغرافیای اقتصادی جهان اسلام»، مجله پژوهش نامة تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال اول، شماره 1، ص 63-77.
صفا، ذبیح الله (1368). تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوس.
طبری، ابی جعفر محمد بن جریر (بی تا). تاریخ الامم والملوک (تاریخ الطبری)، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ج 5.
عروضی سمرقندی، احمد بن عمر بن علی (1909). چهارمقاله، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، تهران، کتابفروشی اشراقی.
فرانک، آیرین؛ برانستون، دیوید (1373). جاده ابریشم، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، سروش.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، بر اساس نسخه ژول مول، به کوشش پروانه طاهری و مونا ناصرالمعمار، تهران، شقایق.
قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود (1373). آثارالبلاد و اخبار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، امیرکبیر.
قفس اوغلی، ابراهیم (1367). تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ترجمه داوود اصفهانیان، تهران، گستره.
قلقشندی، ابی العباس احمد بن علی (بی تا). صبح الاعشی فی صناعه الانشاء، قاهره، وزاره الثقافه و الارشادالقومی الموسسه المصریه العامه.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک (1363). تاریخ گردیزی (زین الاخبار)، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب.
گیب، هامیلتون الکساندر راسکین (1337). فتوحات اعراب در آسیای مرکزی، ترجمه حسین احمدی پور، تبریز، اختر شمال.
لسترنج، گی (1367). جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی، ترجمه محمد عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
مارکوارت، یوزف (1373). ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میراحمدی، تهران، اطلاعات.
مستوفی قزوینی، حمدالله (1362). نزهه القلوب، تصحیح گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفه­الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
نطنزی، معین الدین (1336). منتخب التواریخ معینی، تصحیح ژان اوبن، تهران، کتابفروشی خیام.
وامبری، آرمینیوس (1374). سیاحت دوریشی دورغین در خانات آسیای میانه، ترجمه فتحعلی خواجه نوریان،‌ تهران، علمی و فرهنگی.
هروی، جواد (بهار 1387). «ملوک خوارزم (آفریغی) از آغاز تا ظهور سامانیان»، فصلنامه پژوهش نامه تاریخ، ش 10، صص 186-155.
هروی، جواد (پاییز و زمستان 1391). «آل عراق (پژوهشی تازه در یک قرن حاکمیت تابع سامانیان بر خوارزم)»، مجله پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، س45، ش 2، صص 116-107.
یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابی عبدالله بن عبدالله (1362). برگزیده مشترک یاقوت حموی، ترجمه محمدپروین گنابادی، تهران، امیرکبیر.
یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابی عبدالله بن عبدالله (بی تا). معجم‌البلدان، بیروت، چاپ فرید عبدالله العزیز الجندی.
یزدی، شرف الدین علی (1336). ظفرنامه، تصحیح محمد عباسی، تهران، امیرکبیر.
Bosworth, C. E. (1997). ” Khath”, The Encyclopaedia of Islam, v IV, Leiden, Brill.