نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری تاریخ تمدن اسلامی، گروه تاریخ تمدن اسلامی، مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی، جامعة المصطفی العالمیه، قم، ایران.

2 دانشیار گروه ایران شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.

چکیده

یکی از دوره‌های شکوهمند تمدن اسلامی، دوره امارت سامانیان بود. سامانیان نسبت به ترویج دانش اهتمام داشتند و با حمایت مالی از دانش و دانشوران، سبب گسترش حوزه­های دانش می­شدند. هدف این تحقیق، پاسخ به این پرسش است که دولت سامانی چگونه با سیاست‌های اقتصادی خود در حوزه دانش تأثیر می­گذاشت؟ پژوهشگران با انتخاب چارچوب نظری؛ « دولت یکی از مؤلفه‌های تأثیرگذار در حوزه دانش است و می‏تواند بنا به نیاز و اقتضائات خود، دانش را تولید یا گسترش و رشد آن را متوقف کند» و بر اساس منابع موجود کتابخانه‌ای با روش توصیفی- تحلیلی در پی پاسخ به پرسش فوق است. دستاورد پژوهش حاضر این است که: سامانیان با حمایت مالی از عالمان - در قالب معافیت‌ دانشمندان از خراج، اعطای صله و قرار دادن موقوفات برای طلاب- در پیشرفت دانش‌های نقلی، گام‌های اساسی برداشته بودند. دیوان حِسبه سامانی در گسترش فقه سیاسی و فقه معاملات مؤثر بود. دولت سامانی با ایجاد یا توسعه جوامع، رباط‌ها و کتابخانه­ها، به‌صورت عمده به گسترش دانش‌های نقلی و سپس دانش‌های عقلی کمک مؤثر می­کرد. دانش‌های حساب و ریاضیات، نجوم و هیئت و جغرافیا، به سبب کارکرد اقتصادی که داشتند، توسط دولت سامانی حمایت شده و توسعه یافته‏بودند. مدارس حنفی و شافعی با حمایت مالی دولت سامانی اداره می‌شد و در نتیجه، فقه حنفی و شافعی پیروان زیادی در قلمرو سامانیان داشتند. دانش‌های نقلی و دینی به جهت مشروعیت بخشی به دولت، بیشتر مورد توجه بوده و به این سبب، توسعه و گسترش یافته‌بودند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Examining the economic performance of the Samanid Empire in the field of knowledge

نویسندگان [English]

  • sayed issa mousavi 1
  • Ali Ghofrani 2

1 al-mustafa international university-(Qom) Higher Education Complex of Islamic History, Tradition and Civilization / Department of Islamic Civilization History

2 Associate Professor, Department of Iranian Studies, Faculty of Humanities, Bo Ali Sina University, Hamadan, Iran.

چکیده [English]

One of the glorious periods of Islamic civilization is the Samanid period, they expanded the field of science with financial support. The purpose of the research is to answer the question, how has the Samanid Empire affected the field of knowledge with its economic policies? The article by choosing the theoretical framework; The government is one of the influential components in the field of knowledge and can produce or expand knowledge or stop its growth according to its needs and requirements, And based on library sources, it examines the above question with a descriptive-analytical method. The result of the research is that Samanian has taken a step forward in the development of religious education by providing financial support to students in the form of exempting students from tribute and endowment for students. Samanid accounting management has been effective in the development of political jurisprudence and commercial jurisprudence. The government's efforts to develop mosques and libraries were mainly effective in spreading oral knowledge and then intellectual knowledge. Considering the economic function of mathematics, astronomy, and geography, it has been supported by the Samanid Empire. Hanafi and Shafi'i were managed with the financial support of the Samanid Empire, as a result of which Hanafi and Shafi'i jurisprudence had many followers in this territory, and the school of Maliki jurisprudence was isolated due to a lack of financial support. Narrative and Shariah education has been given more attention to legitimize the government and for this reason, it has been developed and expanded.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Samanid Empire
  • economy
  • knowledge
  • power
  • scientists
ابن ابی‌اُصیَبِعه، احمد بن قاسم (2001). عیون الانباء فی‌طبقات الاطباء، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ج2.
ابن اثیر، علی بن محمد (1385). الکامل فی‌التاریخ، بیروت، دارصادر، ج8 و 7.
ابن اثیر، علی بن محمد (بی‌تا). اللباب فی تهذیب الأنساب، بیروت، دارصادر، ج1.
ابن حوقل، محمد بن حوقل (1938). صوره الأرض، بیروت، دارصادر.
ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد (1375). مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران‌، علمی و فرهنگی، ج1.
ابن طباطبا علوی اصفهانی، ابراهیم بن ناصر (1372). مهاجران آل ابوطالب، ترجمه محمدرضا عطایی، مشهد، آستان قدس رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامى.
ابن مُلَقَّن، سراج الدین ابوحفص عمر بن علی بن احمد المصری (1997). العِقد المذهّب فی طبقات حمله المذهب، به کوشش ایمن نصر الازهری و سید مهنی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1408). لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج7.
ابن نقطه، محمدبن عبدالغنی (1410). تکمله الاکمال، به کوشش عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه، بی‌نا، ج3.
ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم قاضی (بی‌تا). الخراج، بیروت، دارالمعرفه للطباعه والنشر.
اصطخرى، ابراهیم بن محمد (1927). مسالک‌الممالک (لیدن)، بیروت، دارصادر.
انبوبا، عادل (۱۹۷۷). «تسبیع الدائرة»، مجلة تاریخ العلوم العربیة، حلب، ص98.
ب‍دوی‌، امی‍ن‌ ع‍ب‍دالم‍جی‍د (1964). القصه فی الادب الفارسی، مصر، دارالمعارف.
بغدادی، عبدالقاهر (بی‌تا). الفرق بین الفِرَق، به تحقیق محمد محیى الدین عبدالحمید، بیروت، دارالمعرفة، ج1.
بیرونی، ابوریحان (1923). الآثارالباقیه، تصحیح ادوارد زاخاو، لایپزیگ، بی‌نا.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1374). تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض، تهران، نشر علم.
بیهقی، علی بن‌زید (1365). تاریخ حکماءالاسلام، تصحیح محمد کرد علی، دمشق، مطبعة الترقی.
الثّامری، احسان ذُنون (2001). الحیاة العلمیة زمن السامانیین (التاریخ الثقافی لخراسان و بلاد ماوراءالنهرفی القرنین الثالث والرابع‌للهجرة)، بیروت، دار الطلیعة.
ثعالبی، عبدالملک بن‌محمد (1366). یتیمه‌الدهر، به کوشش محمدمحی‌الدین عبدالحمید، قاهره، بی‌نا، ج4 و 2.
ثعالبی، عبدالملک بن‌محمد (1988). لباب‌الالباب، تحقیق قحطان رشید صالح، بغداد، دارالشئون الثقافیه ‌العامه، ج1.
جیهانی، ابوالقاسم (1368). اشکال العالم، ترجمه قدیم فارسی از علی عبدالسلام، تصحیح فیروز منصوری، مشهد، آستان قدس رضوی.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله (1375). تاریخ نیشابور، محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، نشر آگاه.
حسینی، سید محسن (1379). «کتابخانه‏های خراسان و ماوراءَالنهر قبل از هجوم مغول»، مجموعه مقالات کنگره کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، قم، آستان قدس رضوی.
حلبی، علی‌اصغر (1372). تاریخ تمدّن در اسلام، تهران، انتشارات اساطیر.
خوارزمی، احمد بن یوسف (1362). مفاتیح‌العلوم، ترجمه حسین خدیوجم، تهران، علمی و فرهنگی.
دریفوس، هیوبرت و رابینو، پل (1379). (میشل فوکو، فراساختارگرایی و هرمنوتیک)، ترجمه حسین بشیریه، تهران، نشر نی.
ذهبی، محمد بن احمد (1406). سیراَعلام النبلاء، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، بی‌نا، ج17 و 13 و 10.
راوندى، قطب‌الدین (1405). سعید بن عبدالله، فقه القرآن، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى، ج2.
زمانی محجوب، حبیب (زمستان 1392). «رباط‌های ماوراءالنهر»، مجله تاریخ اسلام، سال چهاردهم، شماره چهارم، شماره مسلسل 5.
سُبکی، عبدالوهاب بن علی (1396). طبقات‌الشافعیّه الکبری، قاهره، بی‌نا، ج 4 و 3 و 2 و 1.
سجادی، سید جعفر (1375) فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، تهران، امیرکبیر.
سزگین، فؤاد (1412). تاریخ‌التراث العربی، قم، کتابخانه آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى، ج2.
سعیدان، احمد سلیم (1971). علم الحساب العربی، عمان، بی‌نا.
سمرقندی، ابونصر احمد‌بن احمد (1985). رسوم‌القضات، تصحیح محمد جاسم الحدیثی، بغداد، وزاره الثقافه والاعلام.
سمرقندی، دولتشاه (1338). تذکره الشعراء، تهران، کلاله خاور.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد (1982). الانساب، تصحیح عبدالرحمن معلمی‌یمانی، حیدرآباد دکن، بی‌نا، ج13و 8 و 5 و 4 و 2.
سوند دال (1379). تاریخ کتاب از کهن‌ترین دوران تا عصر حاضر، مترجم محمدعلى خاکسارى، آستان قدس رضوى، مشهد، بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى.
شامی، علم الفلک (1997). الطبعه الاولی، بیروت، دارالفکر العربی.
شهیدثانى، زین‌الدین بن على (1410). الروضه‌ا‌لبهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (المحشّى-کلانتر)، قم، داورى، ج1.
طه ندا (1965). «بخارا»، مجله کلیه الآداب، شماره19، اسکندریه، جامعه الاسکندریه، ص71.
طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن (1420). رجال الطوسی، تحقیق، جواد قیومی اصفهانی، قم، موسسه النشر الاسلامی.
طوسی، خواجه نصیر (1335). رساله امامت، تهران، ناشر دانشگاه تهران.
عُتبی، محمدبن عبدالجبار (1286). التاریخ الیمینی، مصر، بی‌نا، ج1.
غزالی، امام محمد (1373). میزان‌العمل، تصحیح سلیمان دنیا، ترجمه علی اکبرکسمایی، تهران، سروش.
غنیمه، عبدالرحمن (1372). تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلام، ترجمه نورالله کسایی، تهران، نشر یزدان.
فارابی، محمد بن محمد (1361). اندیشه‌های اهل مدینه فاضله، ترجمه سید جعفر سجادی، تهران، طهوری.
فرهی، عبدالله (زمستان 1400). «مفاتیح العلوم؛ فرهنگ تخصصی اصطلاحات علوم به عربی»، مجله علم و تمدن در اسلام، سال سوم (دوره جدید)، شماره دهم، ص 97-70.
قاضی‌خان، حسن بن منصور اوزجندی فرغانی (1393). الفتاوی الهندیه، بیروت، دارالمعرفه، ج3.
قرشی، عبدالقادر (1413). الجواهرالمضیئه فی‌طبقات‌الحنیفه، مصحح عبدالفتاح محمدحلو، مصر، بی‌نا،
کاشف الغطاء، شیخ جعفر (بی‌تا). کشف الغطاء عن مبهمات شریعه الغراء، اصفهان، انتشارات مهدوی.
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک (1363). تاریخ گردیزی، تهران، دنیای کتاب.
مآوردی، علی بن محمد (1409). الاحکام السلطانیه، به کوشش احمد مبارک البغدادی، کویت، بی‌نا.
مآوردی، علی بن محمد (1419). الحاوی‌الکبیر، به کوشش علی محمدمعوض وعادل احمد، بیروت، بی‌نا، ج14.
متز، آدام (1967). الحضاره الاسلامیه فی‌القرن الرابع‌الهجری، ترجمه عبدالهادی ابوریده، قاهره، مکتب الخانجی/ بیروت، دارالکتاب العربی، ج2.
محتشم، حسن (1378). «نقش سامانیان در احیای زبان فارسی»، مجموعه مقالات نامه آل سامان، تهران، مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان، ص738-720.
مدرسی طباطبائی، حسین (1362). زمین در فقه اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
مسعودی، أبوالحسن علی بن الحسین (1409). مروج‌الذهب ومعادن‌الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، ج14.
مصاحب، غلامحسین (1317). جبر و مقابلۀ خیام به انضمام تاریخ علوم ریاضی از سه هزار سال قبل از میلاد تا زمان خیام، تهران، بی‌نا.
مقدسى، محمد بن أحمد (1411). أحسن التقاسیم فى معرفة الأقالیم، القاهرة، مکتبة مدبولى.
منتظرالقائم، اصغر،خزائیلی نجف آبادی، محمدباقر (1395). نقد و بررسی طبقه‏بندی علوم در تمدن اسلامی با تأکید بر نقش ایرانیان (قرن‌های سوم تا یازدهم هجری)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
منزوى، احمد (1382). فهرستواره کتاب‌هاى فارسى، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج4.
میهنی، محمدبن عبدالخالق (1962). دستور دبیری، تصحیح عدنان صادق ارزی، آنکارا، نشر آنقره.
نجاشی، احمد (1408). رجال، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، بی‌نا.
نرشخی، محمدبن جعفر (1351). تاریخ بخارا، به کوشش محمدتقی رضوی، تهران، بی‌نا.
نسفی، نجم‌الدین (1378). القندفی ذکرعلماءسمرقند، تحقیق یوسف الهادی، تهران، میراث مکتوب.
نظامی عروضی، احمد بن عمر (1333). چهارمقاله، تصحیح محمد قزوینی ومحمد معین، تهران، بی‌نا.
همایون فرخ، رکن الدین (1347). مقاله «تاریخچه کتاب وکتابخانه در ایران»، نشریه هنر و مردم، شماره71.
یاقوت حموى، یاقوت بن عبدالله (1995). معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ج2 و 1.
یاقوت حموى، یاقوت بن عبدالله (1990). معجم الادباء، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج3.