نوع مقاله : مقاله ترویجی

نویسندگان

1 استادیار تاریخ و تمدن اسلامی، پژوهشکده تاریخ و سیره، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران.

2 عضو هیات علمی تاریخ و سیره، پژوهشکده علوم و معارف حدیث، پژوهشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران.

چکیده

امویان(حک: 41-132) علی‌رغم همه سخت‌گیری‌ها و نارواداری‌هایی که نسبت به برخی از فرقه‌ها و نژادها خاصه ایرانیان داشتند، در مواردی به جهت ضرورت‌های سیاسی و اجتماعی و جهت پیشبرد امور حاکمیتی خویش، اهل تساهل و تسامح بوده‌اند. وبررسی تساهل و تسامح‌های آنان در امور دیوانی و آگاهی از عملکرد آنان در این زمینه، می‌تواند تجربه‌ای مفید از گذشته را در اختیار جامعه اسلامی ما قرار دهد. سوالی که این نوشتار به آن پاسخ داده چنین است: تسامح امویان در امور دیوانی چگونه بوده و چه تاثیری بر ارتقای تشکیلات اداری تمدن اسلامی گذاشته است؟ واکاوی منابع با رویکرد توصیفی- تحلیلی نشان می‌دهد امویان هر چند در برابر اعاجم خاصه ایرانیان خشونت و سخت‌گیری های زیادی داشتند اما آنان چون در اداره سرزمین‌های وسیع اسلامی و در ایجاد، توسعه، انسجام‌بخشی و سر و سامان دادن به امور اداری و دیوانی خویش، تجربه و توانایی کافی نداشتند، در امور اداری و دیوانی از تمدن‌هایی چون ایران و روم که تجارب ارزنده‌ای در این زمینه داشتند، استفاده کرده‌اند. این امر سبب شده هم در تشکیل و هم در تعریب دیوان‌ها شاهد مشارکت اقوام غیرعرب و بعضا غیرمسلمان باشیم. امری که به نوبه خود سبب آشنایی مسلمانان با امور دیوانی شده و کم‌کم موجبات استقلال آنان را در این زمینه فراهم ساخته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Tolerance of the Umayyads in civil affairs and its effect on the improvement of the administrative organization of Islamic civilization

نویسندگان [English]

  • yadolah hajizadeh 1
  • mohamad hadi khalegi 2

1 Assistant Professor of History and Islamic Civilization, Research Institute of History and History, Research Institute of Islamic Sciences and Culture, Qom, Iran.

2 Member of the scientific associations of history and biography, the study of sciences and knowledge of hadith, the study of the Qur’an and hadith, Qom, Iran.

چکیده [English]

Umayyads (Haqq: 132-41) despite all the strictness and intolerance they had towards some sects and races, especially Iranians, they were tolerant in some cases due to political and social necessities and to advance their sovereign affairs. Examining their tolerance in religious matters and knowing their performance in this field can provide a useful experience from the past to our Islamic society. The question answered by this article is: How was the tolerance of the Umayyads in civil affairs and what effect did it have on the improvement of the administrative organization of Islamic civilization? Analyzing the sources with a descriptive-analytical approach shows that although the Umayyads had a lot of violence and strictness against the people, especially the Iranians, but they, as in the administration of vast Islamic lands and in the creation, development, integration and organization of their administrative and judicial affairs, They did not have enough experience and ability, in administrative and civil matters, they have used civilizations such as Iran and Rome, which had valuable experiences in this field. This has caused us to witness the participation of non-Arab and sometimes non-Muslim ethnic groups both in the formation and in the interpretation of courts. This, in turn, has made Muslims familiar with civil matters and has gradually provided the means for their independence in this field

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tolerance and tolerance
  • court
  • Iranians and Romans
  • Umayyads
  • administrative organizations
  • Islamic civilization
قرآن کریم.
سید رضی، محمد بن حسین بن موسی (بی‌تا). نهج البلاغه (صبحی صالح)، قم، موسسه دارالهجره.
آبی، منصور بن حسین (1424 ق). نثر الدر فی المحاضرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج 3.
ابن ابار، محمد بن عبدالله (1406 ق). اعتاب الکتاب، بیروت، دار الاوزاعی.
ابن ابی‌الحدید، عزالدین ابوحامد (1337 ش). شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ج 11.
ابن ابی اصیبعه، موفق الدین احمد بن قاسم (بی‌تا). عیون الانباء فی طبقات الاطباء، بیروت، دار مکتبة الحیاة، ج 1.
ابن اعثم کوفی (1411 ق). الفتوح، بیروت، دارالاضواء، ج 7.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1408 ق). تاریخ ‏ابن‏خلدون، بیروت، دارالفکر، ج 1.
ابن‌خلکان، احمد بن محمد (بی تا). وفیات الاعیان، بیروت، دارالفکر، ج 2 و ج 3.
ابن سعد، محمد (1410 ق). الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج 3 و ج 5.
ابن شبه نمیرى، عمر بن شبه (1410 ق). تاریخ المدینة المنورة، قم، دارالفکر، ج 3.
ابن طقطقی، محمد بن علی (1960 م). تاریخ الدول الاسلامیه، بیروت، دار صادر.
ابن فقیه، احمد بن محمد بن اسحاق همدانى (1416 ق). کتاب البلدان، تحقیق یوسف الهادى، بیروت، عالم الکتب.
ابن عبدالحکم، عبدالرحمن (1415 ق). فتوح مصر و المغرب، بی‌جا، مکتبة الثقافة الدینیه.
 ابن عبدربه اندلسی، أحمد بن محمد (1404 ق). العقد الفرید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج 4.
 ابن عساکر، علی بن حسین (1415 ق). تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر، ج 6 و ج 34.
 ابن کثیر، اسماعیل (1407 ق). البدایة والنهایة، بیروت، دارالفکر، ج 10.
ابن مسکویه، ابوعلی (1379 ش). تجارب الامم، تهران، سروش، ج 1.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414 ق). لسان العرب، بیروت، دارصادر، ج 2، ج 11، ج 13.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق (بی‌تا). الفهرست، بیروت، دارالمعرفة.
ابویوسف یعقوب بن ابراهیم (1979 م). الخراج، بیروت، دار المعرفه.
بدوی، عبدالرحمن‏ (1374 ش). تاریخ اندیشه‏هاى کلامى در اسلام، ترجمه حسین صابرى، مشهد، آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى، ج 1.
برقی، احمد بن محمد بن خالد (1374 ش). محاسن، قم، دار الکتب الاسلامیه، ج 1.
بستانی، فؤاد افرم (بی‌تا). فرهنگ ابجدی، تهران، اسلامی.
بغدادی، خطیب (1395 ق). الرحله فی طلب الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیه.
بلاذری، احمد بن یحیی (1417 ق). انساب الاشراف، بیروت، دارالفکر، ج 4، ج 8، ج 12.
بلاذری، احمد بن یحیی (1988 م). فتوح‌البلدان، بیروت، دار و مکتبه الهلال.
پیرنیا، حسن و عباس اقبال آشتیانی (1380 ش). تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه، تهران، خیام.
تنوخی، محسن بن علی (بی‌تا). الفرج بعد الشده، بیروت، دار صادر، ج 1.
جاحظ، عمروبن بحر (1914 م). التاج فی اخبار الملوک، قاهره، المطبعة الامیریه.
جهشیاری، محمد بن عبدوس (1408 ق). الوزراء و الکتّاب، بیروت، دارالفکر الحدیث.
جوهرى، اسماعیل بن حماد (1376 ق). الصحاح، بیروت، دارالعلم للملایین، ج 5.
حسینی خامنه‌ای، سید علی (1397 ش). بیانیه گام دوم انقلاب خطاب به ملت ایران، تهران، معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه.
حموی، یاقوت بن عبدالله (1995 م). معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ج 2، ج 3، ج 5.
حمیری، محمد بن عبدالمومن (1948 م). الروض المعطار، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون.
خلیفه بن خیاط، تاریخ‏ خلیفة (1415 ق). بیروت، دار الکتب العلمیة.
دهخدا، علی اکبر (1351 ش). لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، ج 24.
دوری، عبدالعزیز (تابستان 1381 ش). «دیوان در صدر اسلام»، ترجمه عباس احمدوند و منصوره مؤمنی، مجله تاریخ اسلام، ش 10، صص 183- 167.
دینوری، ابوحنیفه (1368 ش). الأخبارالطوال، قم، منشورات الرضی.
ذهبی، شمس الدین (1413 ق). سیر اعلام النبلاء، بیروت، موسسة الرساله، ج 5.
رحیمی جابری، اعظم (1399 ش). «تبیین زمینه‌ها و مولفه‌های تمدن نوین اسلامی»، نشریه علمی تمدن اسلامی و دین پژوهی، س 1، ش 3، صص 73- 54.
زبیدی واسطی، سید مرتضی (1414 ق). تاج العروس، بیروت دار الفکر، ج 18.
زبیر بن بکار (1374 ش). اخبار الموفقیات، قم، الشریف الرضی.
زرکلی، خیرالدین (1980 م). الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، ج 3.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1387 ش). کارنامه اسلام، تهران، امیرکبیر.
زیدان، جرجی (1386 ش). تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر.
صولی، أبوبکر محمد بن یحیى (1341 ق). أدب الکُتّاب، قاهرة، المکتبة العربیه.
سپهری، محمد (1389 ش). تمدن اسلامی در عصر امویان، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
سپهری، محمد (تابستان 1387 ش). «دیوان در اسلام از پیدایش تا تحول»، مجله دانشنامه (واحد علوم و تحقیقات)، ش 3، صص 115- 103.
سحمرانی، اسعد (1396 ش). مالک بن نبی اندیشمند مصلح، ترجمه صادق آئینه‌وند، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
سرخسی، محمد بن احمد (بی‌تا). شرح السیر الکبیر، بی‌جا، بی‌نا.
شهیدی پاک، محمدرضا (1392 ش). تاریخ تشکیلات در اسلام، قم، المصطفی.
طبری، محمد بن جریر (1387 ق) تاریخ طبری، بیروت، دارالتراث، ج 4، ج 5، ج 6.
عسکری، ابوهلال محمد بن عبدالله (1408 ق). الاوائل، طنطا، دارالبشیر.
فراهیدی، خلیل بن احمد (بی‌تا). العین، قم، هجرت، ج 3.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1415 ق) قاموس المحیط، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج 4.
فیومی، احمد بن محمد (بی‌تا). المصباح المنیر، قم، موسسه دارالهجره، ج 2.
قدامة بن جعفر (1981 م). الخراج و صناعة الکتابه، بغداد، دار الرشید للنشر.
قلقشندی، احمد بن علی (بی‌تا). صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج 1، ج 13، ج 14.
قمی، حسن بن محمد بن حسن (بی‌تا). تاریخ قم، ترجمه حسن بن على بن حسن بن عبدالملک قمى، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
قیسی شریشی، احمد بن عبدالمومن (1427 ق). شرح مقامات حریری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج 3.
کریستین‌سن، آرتور (1387 ش). ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، نگاه،.
کرنستن، موریس (1376). تساهل و تسامح، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، نامه فرهنگ، ش 28، صص 70-63
کندی، محمد بن یوسف (بی‌تا). کتاب الولاه و کتاب القضاه، قاهره، دارالکتاب الاسلامی.
لوکاس، هنری (1382 ش). تاریخ تمدن از کهن‌ترین روزگار تا سده ما، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران، سخن.
مبرد، أبوعباس محمد بن یزید (1407 ق). الکامل فی اللغة و الأدب، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج 1.
ماوردی، علی بن محمد (1409 ق). احکام السلطانیه، کویت، مکتبه دار قتیبه.
 محمدی، محمد (1323 ش). فرهنگ ایرانی و تأثیر آن در تمدن اسلام و عرب، تهران، انجمن ایرانشناسی.
 مطهری، مرتضی (بی‌تا). مجموعه آثار، تهران، صدرا، ج 14، ج 24.
 مسعودی، علی بن حسین (بی‌تا). التنبیه‏ والإشراف، قاهره، دار الصاوی.
مسعودی، علی بن حسین (1409 ق). مروج ‏الذهب، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، ج 3.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (بی‌تا). الارشاد، قم، دارالمفید، ج 2.
مقریزى، احمد بن على (1424 ق). المواعظ و الإعتبار فى ذکر الخطط و الآثار، لندن، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، ج 1.
نویری، أحمد بن عبدالوهاب (1423 ق). نهایة الأرب فی فنون الأدب، قاهرة، دار الکتب و الوثائق القومیه، ج 8.
موسی، حسین یوسف (بی‌تا). الافصاح، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ج 1.
نوایی، علی‌اکبر (مهر و آبان 1379 ش). «سماحت و سهولت یا تسامح یا تساهل اسلامی»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی»، شماره 24، ص 183 – 163.
وصاف الحضره، عبدالله بن فضل‌الله (1388 ش). تاریخ وصاف، تهران، دانشگاه تهران، ج 4.
یعقوبی، ابن واضح (بی‌تا). تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، ج 2.
یوسفی‌فر، شهرام، حسین علی‌بیگی و عثمان یوسفی (بهار و تابستان 1398 ش). «بررسی جایگاه اداری اهل ذمه در عصر اموی مطالعه موردی اهل ذمه عراق و شام»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، س 52، ش 1، صص 195- 173.