نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ایرانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه میبد، میبد، ایران.

چکیده

عقل و خرد به عنوان بزرگ‌ترین موهبت الهی، به صورت کلّی بر همه­ی فعالیت‌های حیاتی انسان چون فهمیدن، دانستن و همچنین داوری‌های اخلاقی نظارت دارد. همچنین از جمله عواملی است که نه تنها انسان را قادر به ایجاد ساختارهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عقلانی می‌کند، بلکه به کمک آن می‌توان با ایجاد قوانین کارآمد، نظم و عدالت اجتماعی را برقرار کرد. کثرت تأکیدات اسلام بر مقوله عقل در قالب آیات، روایات و نیز سیره عملی پیشوایان دین پرده از اهمیت عقل و نیز تفکر و عمل عقلانی در اسلام بر می­دارد. نظر به این مهم، متفکران متعدد مسلمان از زوایای مختلف به مقوله عقل پرداختند که از جمله آنها محمد بن زکریای رازی دانشمند برجسته سده سوم و اوایل چهارم هجری است. تأمل در بحث عقل از منظر زکریای رازی پرسش‌های بنیادینی را فرا روی پژوهشگر قرار می‌دهد از جمله با عنایت به جایگاه عقلانیت در اسلام، راهکار رازی برای فایده­مندی و تحقق عملی آن در پیشیرد تمدن اسلامی چیست؟ رویکرد رازی به انواع صورتبندی های عقل و در نهایت کارکرد و جایگاه آنها در شناخت و معرفت چیست؟ این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی موضوع پرداخته و یافته‌های آن حاکی از کوشش زکریا رازی برای اشاعه و کاربست صورت بندی­های عقل استدلالی، عقلانیت انتقادی و عقل خود بنیاد در تمدن اسلامی بود. مبارزه با جریان‌های عقل ستیزی که در مواردی تحت عنوان زهد و کناره­گیری یا بی­توجهی به دنیا از عقلانیت اسلام فاصله گرفته بودند، از دیگر اقدامات بسیار مهم او به حساب می‌آید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A reflection on the concept of reason in Islamic civilization with an emphasis on the point of view of Mohammad bin Zakariya Razi (251 AH-313 AH)

نویسنده [English]

  • mansour tarafdari

Assistant Professor, Department of Iranology, Faculty of Humanities, Meybod University, Meybod, Iran.

چکیده [English]

Reason and wisdom, as the greatest gift of God, generally supervise all vital human activities such as understanding, knowing, and also moral judgments. It is also one of the factors that enable humans to create rational political, social, and economic structures. With its help, social order and justice can be established by creating effective laws. Verses, narrations, and the practices of religious leaders reveal the importance of reason and rational thought and action in Islam. Many Muslim thinkers addressed this importance from different angles, among them Muhammad bin Zakariya Razi, a prominent scientist of the third and early fourth centuries of Hijri. Reflection on the discussion of reason from the perspective of Zakaria Razi raises fundamental questions for the researcher, including considering the importance of rationality in Islam, what is Razi's solution for its usefulness, and practical realization in the advancement of Islamic civilization. What is Razi's approach to the types of formations of reason and finally their role and place in cognition? According to the mentioned cases, this article investigated the issue with a descriptive-analytical method, and its findings indicated Zakaria Razi's effort to spread and apply the structures of reasoning reason, critical rationality, and reason itself, the basis of Islamic civilization. The fight against the anti-rational currents that had distanced themselves from Islam's rationality under asceticism and withdrawal or inattention to the world is considered one of his other very important actions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islam
  • intellect
  • Islamic civilization
  • Zakaria Razi
  • anti-rationalism
قرآن کریم.
آمدی، عبدالواحدبن محمد (بی تا). تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
استیرن، فرانسوا (1381). خشونت و قدرت، ترجمه بهنام جعفری، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت خارجه.
اشتراوس، لئو (1375). حقوق طبیعی و تاریخ، باقر پرهام، تهران، انتشارات آگاه.
افتخاری، سید رضا (1388). «سیر تحول عقل­گرایی و نقل­گرایی در جهان اسلام و تأثیر تاریخی آن در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی»، فصلنامه فقه و تاریخ تمدن، س 6، ش 22، صص35-9.
پیترسون، مایکل و دیگران (1387). ایمان و عقل فلسفه دین، ترجمه حسین کیانی، تهران، آشیانه کتاب.
جی لاسکی، هارولد (1353). سیر آزادی در اروپا، ترجمه رحمت‌الله مقدم مراغه‌ای، تهران، شرکت انتشارات جیبی.
دبور، ت.ج (1362). تاریخ فلسفه در اسلام، ترجمه عباس شوقی، تهران، موسسه مطبوعاتی عطایی.
رازی، محمد بن زکریا (1349). سر الاسرار، ترجمه حسنعلی شیبانی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
رازی، محمد بن زکریا (1371). مدخل التعلیمی، به اهتمام حسنعلی شیبانی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
رازی، محمد بن زکریا (1372). الشکوک علی الجالینوس، زیر نظر مهدی محقق و سید نقیب العطاس، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
رازی، محمد بن زکریا (1379). طب الروحانی، تهران، سازمان انجمن اولیا و مربیان.
رازی، محمد بن زکریا (1397 ق). اخلاق الطبیب، تصحیخ محمد لطیف العبد، قاهره، مکتبه دار التراث.
رازی، محمد بن زکریا (1939 م). المناظرات بین الرازیین ذیل رسائل الفلسفیه، تصحیح پاول کراس، قاهره، جامعه الفواد الاول.
شریف، میرمحمد (1362). تاریخ فلسفه در اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ج 1.
شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن على بن حسین  (1391). علل الشرایع، ترجمه سید محمد جواد ذهنی تهرانی، تهران، نشر هادی.
صفا، ذبیح الله (2536). تاریخ علوم عقلی، تهران، امیرکبیر، ج 1.
طرفداری، منصور (1394). درآمدی بر مبانی تمدن و توسعه، یزد، انتشارات اندیشمندان.
علوی­لنگرودی، کاظم (1390). تربیت عقلانی در نهج‌البلاغه، یزد، انتشارات دانشگاه یزد.
فضل الله نژاد بهنمیری، محمد هادی (1399). «عقل اخلاقی از منظر دو حکیم رازی»، فصلنامه فرهنگ پژوهش، س 13، ش 44، صص 104-85.
فولکیه، پل (1370). مابعدالطبیعه، ترجمه یحیی مهدوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
گلشنی، مهدی (1390). از علم سکولار تا علم دینی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
گنجور، مهدی (1397). «گونه شناسی عقلانیت دو حکیم رازی؛ تلاقی «عقلگرایی خودبنیاد» زکریای رازی با «عقلانیت وحیانی» ابوحاتم رازی»، فصلنامه تاریخ فلسفه، س 9، ش 1، صص 152-119.
لوگوف، ژان (1376). روشنفکران در قرون وسطی. ترجمه حسن افشار، تهران، انتشارات مرکز.
ماحوزی، رضا (زمستان 1388 و بهار و تابستان 1389). «عقل جزئی و کلی در اندیشه مولانا؛ تحلیلی موضوعی با نظر به کتاب مثنوی معنوی»، پژوهشنامه ادب حماسی، س 6-5، ش 9، صص316-302.
محقق، مهدی (1368). محمد بن زکریای رازی فیلسوف ری، تهران، نشر نی.
محمدی ری شهری، محمد (1386). میزان الحکمه، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ج 7.
محمدی ری شهری، محمد (1385). دانش نامه عقاید اسلامی، قم، موسسه علمی و فرهنگی دارالحدیت، ج 1.
متولی امامی، سید محمد حسین (1398). «منزلت عقل فقهی در تمدن سازی نوین اسلامی»، فصلنامه مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، پاییز و زمستان، ش 4، صص 26-1.
معین، محمد (1381). فرهنگ فارسی معین، تهران، امیرکبیر.
نجم آبادی، محمود (1371). محمد بن زکریای رازی، کرمانشاه، انتشارات دانشگاه رازی.
نصر، حسین و ولیمن، الیور (1383). تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جمعی از اساتید فلسفه، تهران، انتشارات حکمت، ج 1.
نوری، حسین بن محمدتقی (بی­تا). مستدرک الوسائل، قم، موسسه آل البیت (ع)، دارالاحیا التراث، ج 11.
واعظی، علی (1385). «عقل‌گرایی انتقادی و نقد آن»، فصلنامه کلام اسلامی، ش 59، صص 105-91.